W zbiorach Kolekcji Harcerskiej Muzeum Historycznego Miasta Krakowa znajdują się dwa historyczne sztandary harcerskie: Krakowskiej Chorągwi Męskiej Związku Harcerstwa Polskiego[1] i V Żeńskiej Drużyny im. Zofii Bukowieckiej[2]. Oba sztandary były eksponowane od 19 sierpnia do 7 listopada 2010 roku w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa w Pałacu Krzysztofory na wielkiej wystawie: Ojczyzna Nauka Cnota. Jubileuszowa wystawa harcerska 1910–2010[3].
Na sztandarze chorągwianym, na awersie widnieje na zielonym (szmaragdowym) tle biały krzyż harcerski ze złotym wieńcem i lilijką oraz napis: Związek Harcerstwa Polskiego Chorągiew Krakowska, a na rewersie, na czerwonym (amarantowym) tle orzeł biały ze złotą koroną. Jego wymiary to 72 x 72 [cm]. Drzewca wraz z okuciami i gwoźdźmi pamiątkowymi (honorowymi) nie odnaleziono.
Jest to pierwszy sztandar Chorągwi Krakowskiej ZHP. Został on uroczyście poświęcony i wręczony w niedzielę 28 maja 1922 roku na Rynku Głównym w Krakowie, u stóp pomnika Adama Mickiewicza.
Uroczystość została opisana w kilku krakowskich dziennikach i jednym tygodniku[4]. Najobszerniej opisał ją „Ilustrowany Kuryer Codzienny”:
Uroczyste poświęcenie sztandaru
hufców harcerskich i otwarcie
„Tygodnia harcerskiego”.
(cz) Wczoraj rano nastąpiło uroczyste otwarcie „Tygodnia harcerskiego”. Niezwykła ta uroczystość rozpoczęta się przy udziale bawiącego w Krakowie Władysława Mickiewicza[5] mszą św. o godz. 8 rano w kościele N.M.P., odprawioną przez ks. Stojanowskiego[6].
Tymczasem Rynek gł.[ówny] zaległy wielotysięczne tłumy, z zaciekawieniem przyglądające się sprawnie uszykowanym zastępom harcerzy krakowskich.
Po odprawieniu mszy św. stosownie do programu o godz. 9 odbył się na Rynku gł. ceremoniał poświecenia sztandaru hufców krakowskich w obecności Wład. Mickiewicza, wojewody dra Gałeckiego[7], gen. Szeptyckiego[8] i Osińskiego[9], prof. dra Surzyckiego[10], prof. dra Ciechanowskiego[11], prezydium miasta, delegatów stowarzyszeń oraz komitetu „Tygodnia”.
Poświęcenie sztandaru dokonał ks. Stojanowski poczem rozpoczęła się ceremonia wbijania gwoździ pamiątkowych w drzewce sztandaru.
Pierwszy gwóźdź wbił Wł. Mickiewicz, następnie wojewoda krak. Dr Gałecki, poczem zabrał głos ks. Stojanowski, który podniósł konieczność organizacji młodzieży polskiej, która by charakterem, wiedzą i wyrobieniem sprostać mogła obowiązkom, jakie doba obecna i przyszłość na nią nakładają.
Następnie odbyło się uroczyste otwarcie „Tygodnika harc”, którego dokonał prof. dr Ciechanowski. Mówca wspomniał o cnotach harcerza, oraz wskazał na ogromną doniosłość harcerską dla przyszłości narodu, na fakt zadzierzgnięcia węzłów między młodszym a starszym społeczeństwem. Wobec konieczności ciągłego czuwania o niepodległość duchową i fizyczną idee harcerskie stanowią podwaliny trwałości Rzeczypospolitej. Mówca zakończył okrzykiem na cześć Polski.
Następnie wręczył sztandar komendantowi chorągwi krak. por. Kucie[12].
Uroczystość zakończyła się defiladą hufców harcerskich przed sztandarem i generalicją. W czasie defilady zebrana publiczność manifestowała oklaskami swoje uczucia dla dziarsko prezentujących się harcerzy.
Od godz. 11–1 odbył się koncert muzyki 3 p. kol. na plantach koła cukierni Sauera, popołudniu zaś odbyła się zabawa na boisku „Sokoła” krak.
* * *
Dziś o 8 po poł. otwarcie wystawy harcerskiej w budynku komendy hufców na Placu Jabłonowskich. o godz. 6. bezpłatne odczyty o harcerstwie we wszystkich dzielnicach miasta[13].
W uzupełnieniu należy dodać, że na uroczystości wręczenia sztandaru stawiło się ponad 1000 harcerzy, a także harcerek. Sztandar przechowywany był w budynku komend hufców krakowskich przy placu Jabłonowskich 19 (obecnie plac Sikorskiego). W piśmiennictwie harcerskim do 1939 roku, jak również w późniejszych opracowaniach historycznych i wspomnieniach brak o nim informacji. Nie wiadomo kto był jego fundatorem, wykonawcą, kim byli rodzice chrzestni. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa przejmując sztandar w 2010 roku do swoich zbiorów określiło jego powstanie na lata 20–30 XX wieku, opierając swoje przypuszczenia na kształcie wizerunku orła na rewersie.
Późniejsze dzieje sztandaru nie są udokumentowane. Dopiero w 1957 roku, w okresie odradzania się harcerstwa w PRL-owskiej rzeczywistości, harcerze odradzającej się 3 Krakowskiej Drużyny Harcerzy podjęli poszukiwania swojego, przedwojennego sztandaru. Zamiast niego, całkiem niespodziewanie, znaleźli sztandar Chorągwi Krakowskiej ZHP.
Jego dalsze losy opisał Wincenty Smolak, członek grupy przechowującej sztandar:
Jest rok 1957, Kraków, gmach II Liceum im. Króla Jana III Sobieskiego, popularnego „Sobka”.
Z Liceum związana jest 3 Krakowska Drużyna Harcerzy im. Kazimierza Pułaskiego.
Do budynku wchodzi, nazwijmy go, „kurier”. Odnajduje drużynowego, jest nim wówczas dh Wojciech Biedrzycki. Wręcza mu jakieś zawiniątko. Po rozpakowaniu okazuje się, że mamy przed sobą oryginał sztandaru Chorągwi Krakowskiej ZHP. […]
Od dnia złożenia raportu o cennym znalezisku „Zielona Trójka” otrzymała sztandar w depozyt, z prawem używania go w specjalnie podniosłych chwilach.
Miałem zaszczyt składać nań przyrzeczenie harcerskie, podobnie Jan Leśniak i kilku naszych kolegów, widniejących na unikatowej fotografii zamieszczonej w Księdze Pamiątkowej II Liceum.
Przychodzą lata 60-te. Jeszcze prowadzimy obozy, jeszcze zbieramy się w harcówce, jeszcze rozwijamy powierzony nam sztandar. Ale od Warszawy już suną czarne chmury. Władza zwiera szeregi. Władza wie lepiej.
Z niedowierzaniem patrzymy jak usuwa się ludzi prawych, w ich miejsce lokując w najlepszym wypadku zupełnie obojętnych.
Część z nas, rozczarowanych polityką państwa, wycofała się z czynnego uczestnictwa w harcerstwie, inni mężnie trwali. Tylko sztandaru nikt nie rozwijał… Przypięty do drzewca i okryty pokrowcem, stał na honorowym miejscu harcówki i w potrzebie był wyprowadzany przez poczet sztandarowy.
Niestety środowiska młodzieżowe były inwigilowane ze szczególną zajadłością przez Służbę Bezpieczeństwa. Z tego powodu w latach 1962–1972 sztandar zostaje ukryty u dha Wojciecha Biedrzyckiego.
A od 1972 r. pieczę nad nim sprawuje grupa harcerzy: Jan Leśniak (3 KDH), Lech Mróz (3 KDH, 222 WDH), Wincenty Smolak (3 KDH).
Wszyscy przyrzekają milczeć w jego sprawie. Ukrycia go i czuwania nad jego losami podejmuje się autor niniejszego wspomnienia.
Przychodzi stan wojenny, a z nim rewizje i powszechny strach. Zdajemy sobie sprawę z faktu, że wpadka miałaby o wiele surowsze konsekwencje. Mimo to, czując się odpowiedzialnymi za stan sztandaru, dokonujemy jego szczegółowych oględzin. Jest mocno uszkodzony. Postanawiamy więc uruchomić „solidarnościowy” kanał i dzięki pomocy dha Lecha Mroza, sztandar zostaje przeze mnie przewieziony z wszelkimi środkami ostrożności do Warszawy i poddany profesjonalnej konserwacji. Wykonuje ją pani Elżbieta Załuska z Pracowni Konserwacji Zabytków Zamku Królewskiego[14]. […] Konserwację sztandaru sfinansował prof. Lech Mróz.
W 2010 roku, z okazji inauguracji obchodów stulecia powstania harcerstwa, tuż przed otwarciem jubileuszowej wystawy, dawni harcerze 3 KDH: Wojciech Biedrzycki, Jan Leśniak, Lech Mróz i Wincenty Smolak przekazali sztandar, jako darowiznę, do zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa[15].
[1] Nr inw. MHK–1021/H.
[2] Nr inw. MHK–945/H.
[3] Ojczyzna Nauka Cnota. Jubileuszowa wystawa harcerska 1910–2010, Kraków, 2010, s. 44–45.
[4] Uroczystość Tygodnia Harcerskiego, „Nowa Reforma”, Kraków, 31 V 1922, nr 121, s. 2; Uroczyste otwarcie „Tygodnia Harcerskiego”, „Głos Narodu”, Kraków, 31 V 1922, nr 121, s. 2; Tydzień Harcerski w Krakowie, „Naprzód”, Kraków, 31 V 1922, nr 120, s. 6; Tydzień Harcerski w Krakowie, „Nowości Ilustrowane”, Kraków, 3 VI 1922, nr 22, s. 3–4.
[5] Władysław Mickiewicz (1838–1926), księgarz, publicysta i biograf swojego ojca Adama.
[6] Roman Stojanowski, ks., w l. 1921–1922 penitencjarz przy kościele Mariackim w Krakowie.
[7] Kazimierz Gałecki, w l. 1921–1923 wojewoda krakowski.
[8] Stanisław Szeptycki, gen. WP, w l. 1921–1923 szef inspektoratu Armii nr IV w Krakowie.
[9] Aleksander Osiński, gen. WP, w l. 1921–1922 dowódca Okręgu Generalnego Kraków(później Okręgu Korpusu).
[10] Stefan Surzycki, prof. zwyczajny UJ, przewodniczący Zarządu Oddziału ZHP w Krakowie od 16.10.1921 do 1.10.1923.
[11] Stanisław Ciechanowski prof. dr hab., członek Zarządu Oddziału ZHP w Krakowie.
[12] Stefan Kuta (później Kaliński), phm., od września 1921 do stycznia 1923 r. komendant Krakowskiej Chorągwi Harcerzy.
[13] Uroczyste poświęcenie sztandaru hufców harcerskich i otwarcie „Tygodnia harcerskiego”, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, Kraków, 30 V 1922, nr 145, s. 2–3.
[14] Wincenty Smolak, Krótka historia pewnego sztandaru, [w:] Wojciech Biedrzycki, Odtworzenie 3 Krakowskiej Drużyny Harcerzy im. K. Pułaskiego „Zielona Trójka w 1956 roku, Kraków, 2011, s. 145–147.
[15] Ojczyzna…, s. 45, 252, 280.